Shtëpia botuese shqiptare “Aleph”, nëpërmjet botimit të veprave të László Krasznahorkai-t, synon të krijojë një bazë lexuesish të ngjashëm me vetë botuesin: të interesuar për jazz, muzikë klasike dhe një thellësi shpirtërore në jetë. Që nga krijimi i saj në prill 1996, “Aleph” ka dashur të ofrojë jo vetëm libra, por edhe një mënyrë tjetër të të menduarit dhe jetuari.
Botuesi Gentian Çoçoli shprehet se edhe dyqind lexues të Krasznahorkai-t do të ishin një kontribut i rëndësishëm për të ndryshuar perceptimet ekzistuese. Ai thekson se për ata që kanë përjetuar diktaturën, siç janë shqiptarët, ka një qasje më të shpejtë dhe më të thellë drejt veprës së Krasznahorkai-t, e cila përshkruan një botë të zymtë dhe të vetmuar, të lidhur ngushtë me zgripin e jetës dhe të gjuhës.
Çoçoli vlerëson stilin gjuhësor të Krasznahorkai-t, i cili nuk mund të vijë nga akademitë, por nga përvoja e jetës. Autori hungarez, si një i mbijetuar i komunizmit dhe diktaturës, sjell në letërsinë e tij dëshmi të triumfit personal dhe të jetës. Ai ka kaluar periudha të ndryshme punësh të rastit në provinca, duke ruajtur lidhjen me letërsinë dhe duke jetuar një stil jetese të trazuar, që u reflektua në krijimtarinë e tij.
Muzika, si ajo e zhanrit jazz ashtu edhe ajo klasike, ka një ndikim të dukshëm në veprën e Krasznahorkai-t. Ai beson se rënia e muzikës dhe letërsisë në shoqëritë moderne ka ardhur si pasojë e vulgarizimit dhe dominimit të parasë, jo si fitore e kulturës masive. Në Hungarinë e viteve ’70, letërsia perëndimore qarkullonte lehtësisht, duke inkurajuar shkrimtarët dhe poetët të bëheshin përkthyes.
Krasznahorkai, i lindur në një familje borgjeze me prirje socialdemokrate, ka përjetuar regjimin komunist dhe pushtimin rus. Pas studimeve, ai ka kryer punë të ndryshme dhe ka jetuar larg familjes, duke u mbajtur pranë letërsisë dhe duke pasur gjithmonë me vete një vepër të Dostojevskit. Ai u bë pjesë e traditës së letërsisë hungareze, ku disa nga gjenitë ishin pijanecë, duke jetuar në tranzit dhe duke vëzhguar njerëzit.
“Tangoja e Satanait”, romani i parë i botuar në 1985, u prit si një sensacion letrar. Krasznahorkai shprehet se nuk është ndjerë kurrë pjesë e jetës letrare në kuptimin shoqëror dhe se fundi i sistemit komunist ishte një mrekulli, duke i dhënë atij shijen e lirisë politike.
Akademia Suedeze e ka vlerësuar letërsinë e tij si “bindëse dhe vizionare”, ndërsa fitoret e tij në çmime të rëndësishme si Pen Award (2009) dhe Premiu Ndërkombëtar për Letërsinë Neustadt (2014) dhe Çmimin Man Booker International (2015) kanë theksuar vlerën e veprës së tij. Megjithëse në Mbretërinë e Bashkuar konsiderohej i vështirë, Gjermania ishte ndër vendet e para që e botoi herët.
Në Shqipëri, Krasznahorkai ka gjetur njohje edhe falë filmave të Béla Tarr-it, të cilët janë bazuar në romanet e tij. Filmat si “Damnation”, “Satantango”, “The Turin Horse” janë tashmë klasikë të kinemasë botërore.
Akademia Suedeze ka propozuar disa vepra si pikënisje për lexuesit: “Tangoja e Satanait”, e cila parashikoi rënien e regjimit komunist; “Seibo aty poshtë”, që trajton rolin e artit në një botë vuajtjesh; dhe “Herscht 07769”, një roman i fundit ambientuar në Gjermaninë Lindore, ku frika dhe dyshimi kërkojnë vend.
Botuesi Çoçoli i cilëson nëntë librat e Krasznahorkai-t si mahnitës, duke theksuar lidhjen e tij me filozofë budistë dhe traditën intelektuale europiane. Ai e vendos autorin në kontekstin e letërsisë së Europës Qendrore, duke e krahasuar me autorë si Bernhard dhe Handke.
Përkthimet shqiptare të “Melankolisë së qëndresës” dhe “Tangoja e Satanait” janë bërë nga gjuhë të dyta, për shkak të mungesës së përkthyesve nga hungarishtja. Krasznahorkai ka lënë udhëzim që përkthimet të bëhen nga frëngjishtja dhe italishtja, gjuhë me traditë përkthimi nga hungarishtja. Për këto botime, “Aleph” ka bashkëpunuar me Ilir Dragovojën, një artist shqiptar me shtetësi hungareze.
Krasznahorkai është hungarezi i dytë që fiton Nobelin, pas Imre Kertész-it. Shitjet e librave të nobelistëve, si Louise Glück apo Abdulrazak Gurnah, kanë qenë të kënaqshme pas fitores së çmimit, ndërsa Olga Tokarczuk ka pasur një trend të qëndrueshëm shitjesh. Gjimnazistët shfaqin interes për nobelistët, por zhanret më të kërkuara momentalisht janë fantazia, dark fantasy dhe romanca.
Jon Fosse rezulton me shitje më të zymta, ndërsa Krasznahorkai, përveç lexuesve besnikë dhe klubeve të librit, nuk ka pasur shitje të larta përpara fitores së Nobelit. Shitjet e tij, megjithëse modeste, vlerësohen nga botuesi për cilësinë e lexuesve që i afrohen veprës së tij.
Situata politike dhe kulturore në Shqipëri ndikon në kulturën e librit. Botuesi Çoçoli kujton rastin e Peter Handke-s, ku reagimet politike krijuan panik dhe detyruan heqjen nga qarkullimi të një botimi. Ai kritikon Ministrinë e Kulturës për mosmbështetjen e botuesve dhe mungesën e qartësisë së Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit.
Çoçoli e quan botimin një akt moral dhe pavarësinë botuese thelbësore. Ai planifikon për të ardhmen botimin e autorëve si Hermann Broch, duke qenë i vetëdijshëm për ekonominë modeste të tregut të librit. Ai thekson nevojën e mbështetjes shtetërore për të promovuar autorë me rëndësi ndërkombëtare.
Ai pranon se shitjet e veprave si “Zhdukja” e Guido Morselli-t janë minimale, por beson në fjalët e Brodskij-t se vetëm 2% e lexuesve lexojnë letërsi të mirë, ndërsa pjesa tjetër është marketing. Impakti i veprës, jo kopjet e shitura, është ai që ka rëndësi për të.
Nëse buxheti do të lejojë, Çoçoli ka në plan të botojë libra të tjerë nga Krasznahorkai, si “Seibo aty poshtë” ose “Luftë dhe luftë”.