Lojërat e Tavolinës në Shqipëri: Antikiteti dhe Mesjeta
Studiimi i lojërave në antikitetin shqiptar është një temë pak e trajtuar. Vëmendja ka qenë kryesisht te strukturat arkitektonike si amfiteatro apo stadiume, ndërsa lojërat e tavolinës kanë mbetur jashtë vëmendjes së studiuesve dhe publikut. Gjetjet arkeologjike janë të pakta dhe rrallëherë tërheqin vëmendjen.
Ky artikull sjell të dhëna mbi objekte të lidhura me lojërat e tavolinës në Durrësin antik dhe qytete të tjera të Ilirisë Jugore. Mungon informacioni mbi emërtimet ilire të këtyre lojërave dhe rregullat e tyre. Për këtë arsye, mbështetemi te tekstet e autorëve antikë grekë dhe romakë.
Autorët antikë dallojnë mes lojërave të kumarit (alea), të cilat denoheshin moralisht, dhe lojërave zbavitëse. Lojërat e kumarit luheshin kryesisht me zare, siç dëshmohet nga Herodoti, Plutarku, Suetoni dhe të tjerë. Origjina e lojërave është e hershme dhe e përhapur në Mesdhe, duke e bërë të vështirë përcaktimin e saktë të krijuesit të rregullave.
Në Durrës, gjetja më interesante lidhet me lojërat e tavolinës dhe përfshin 15 gurë loje (10 të bardhë dhe 5 të zinj) të zbuluar në vitin 1960 nga inventari i një varri. Gurët, me diametër 1.4-1.8 cm dhe lartësi 0.4-0.8 cm, janë bërë nga pastë qelqi, gur natyral dhe kockë. Këto gjetje datohen kryesisht midis shekujve IV dhe II p.Kr.
Një tjetër objekt me interes nga Durrësi është një teserë prej fildishi, e punuar në formë të rrumbullakët, me diametër 0.3 cm. Ajo ka një motiv dekorues me tre shpende dhe numrat 13 të gdhendur në latinisht dhe greqisht. Këto tesserae mendohet se janë punuar në Aleksandri të Egjiptit.
Në Muzeun Arkeologjik të Durrësit ruhen fragmente tullash dhe tjegullash të gdhendura me linja të cekëta që shfaqin fushën e lojës së njohur si “nëntësh” ose “yç”. Të tilla objekte janë gjetur edhe në fshatin Kryevidh dhe datohen si në periudhën antike ashtu edhe në atë mesjetare. Gjetje të ngjashme janë dokumentuar edhe në vendbanime të tjera të Shqipërisë si Shurdhah dhe Kaninë.
Në territorin e Mesdheut, gdhendjet e lojës “nëntësh” janë të shpeshta dhe i përkasin periudhave të ndryshme kohore. Në pllakat e mermerta të Macellum – Forumit bizantin të Durrësit gjendet një fushë loje rrethore e gdhendur, e identifikuar si loja “trishe” në Shqipëri. Kjo fushë loje i takon tipit C6 – “Circle with 8 spokes and 8 arcs” dhe daton në fund të shekullit V – fillim të shekullit VI m.Kr.
Përdorimi i gurëve dyngjyrësh, të bardhë dhe të zi, përmendet nga autorë antikë si Polluksi, Calpurnius Siculus dhe Ovid. Disa studiues besojnë se bëhet fjalë për një lojë me karakter luftarak, siç mund të jetë ludus latrunculorum, ku gurët quheshin latrones dhe mund të ishin prej guri ose qelqi.
Një tjetër lojë e preferuar nga romakët ishte ludus duodecimscriptorum, për të cilën ka mendime të ndryshme mbi fushën ku luhej. Kjo lojë u përhap gjerësisht dhe u ndalua në Sinodin e Elvirës në vitin 305 m.Kr. dhe më vonë tërësisht rreth vitit 730.
Edhe pse emri antik i lojës së “nëntëshit” mbetet i paqartë, përshkrimi i Ovidit sugjeron se rregullat e lojës së luajtur në Shqipëri kanë qenë të ngjashme me ato të antikitetit. Fusha e lojës rrethore, e ndarë me linja diagonale dhe me harqe, luhej deri në fillim të viteve 1990 në Shqipëri me rregulla të ndryshme nga loja “trishe”.
Diskutimet mbi lojërat, rregullat, gurët e përdorur dhe fushëlojët vazhdojnë, duke e bërë të vështirë përcaktimin me siguri të lojërave specifike për të cilat janë përdorur objektet e gjetura. Megjithatë, fushëlojët e lojërave trishe, nëntësh dhe damë ndihmojnë për të kuptuar më shumë mbi lojërat që luheshin në territorin shqiptar përgjatë antikitetit dhe mesjetës, duke dëshmuar një vazhdimësi kronologjike deri në ditët e sotme.
